HABER MERKEZİ - İskandinav modelinde, belediyeler çok yüksek oranda özerkliğe sahipken, mali bağımsızlığında yüksek olduğu bir model. Sosyal eşitlik, adem-i merkeziyetçilik ve demokratik katılım öne çıkan temel özelliklerden.

 

İskandinav ülkeleri, İskandinav yarımadasında yer alan Norveç, İsveç ve Danimarka’dan oluşuyor. Ancak Finlandiya ve İzlanda da dahil edilerek kimi zaman genişletiliyor. Bu ülkelerin yerel yönetim modelleri “İskandinav modeli" olarak da biliniyor. Bu ülkelerin tümü “Avrupa Yerel Yönetimler Özerklik Şartı”nı imzalamış. Merkezi devletin asıl işinin yerel yönetimleri güçlendirme olduğu anlayışı hakim. Belediyelerin özerkliği anayasal garantide, belediyelerin statüsü de "özerk kamu tüzel kişiliği" olarak tanımlanıyor.  

 

GÜÇLÜ YEREL ÖZERKLİK

 

İskandinav modelinde "çok güçlü yerel özerklik" öne çıkan husus. “Kommuner” olarak adlandırılan belediyeler, çok geniş yetki ve sorumluluğa sahip. Nüfusu 5-10 binden az olan belediyeler bile kendi okulunu, yaşlı bakım evini, sosyal yardım sistemini, kültür–spor tesislerini yönetebiliyor. Merkezi hükümet genellikle sadece çerçeve yasalar çıkarıp, uygulamayı tamamen belediyelere bırakıyor.

 

YEREL REFAH 

 

İskandinav ülkelerinde, anaokulu ve ilk-orta öğretim neredeyse tam yetki ile belediyelerin sorumluluğunda. Bütçe yapma, yaşlı bakımı, engelli hizmetleri, halk sağlığı ve önleyici hizmetler, sosyal yardım ve işsizlik yardımları İsviçre’de tamamı; Danimarka’da büyük ölçüde belediyeye ait. 

 

ROBİN HOOD MEKANİZMASI 

 

Bu modelde, belediyeler kendi gelir vergisi oranını belirleyebiliyor. Gelirlerinin yüzde 60–70’i kendi topladıkları vergilerden oluşuyor. Emlak vergisi önemli bir gelir kaynağı. Aynı zamanda merkezi devletten de destek alınıyor. 

 

Belediyeler, merkezi hükümetten “genel amaçlı blok hibe” alabiliyor. Bu paranın nereye harcanacağına belediye meclisi karar veriyor. Zengin–fakir belediye arasındaki farkı azaltmak için çok gelişmiş bir “eşitlik fonu” (Robin Hood mekanizması) bulunuyor. Bu mekanizma aracılığıyla zengin belediyeler fakir belediyelere para aktarıyor.

 

KATILIMCI DEMOKRASİ VE ŞEFFAFLIK

 

Belediye meclisleri doğrudan halk tarafından seçilirken, belediye başkanı genellikle meclis tarafından seçiliyor (halk oyuyla seçilen de var). Bütçe ve harcamalar internetten anlık takip edilebiliyor (İsveç’te her fatura bile yayınlanır). Halkın belediye meclisi toplantılarına katılma, söz alma hakkı bulunuyor.

 

DANİMARKA: YAKINLIK İLKESİ

 

Danimarka, İskandinav ülkeleri arasında yerel yönetim özerkliği en güçlü ülkelerden biri. Danimarka’da 98 belediye bulunuyor. Bu belediyeler kendi aralarında iş birliği yapabiliyor. Diğer ülkelerle ortak yerel yönetim yetkileri dışında Danimarka’da şu özellikler öne çıkıyor:

 

Yakınlık İlkesi:

 

* Hizmetlerin mümkün olduğu kadar yurttaşa en yakın birim tarafından verilmesi esastır. 

 

Açık Halk Toplantıları:

 

* Danimarka’da 16 yaşını dolduran herkes oy kullanabiliyor. Belediyeler düzenli olarak mahalle/köy bazında açık halk toplantıları düzenliyor. Bu toplantılara herkes katılabilir, söz alabilir, belediye başkanı ve meclis üyeleri doğrudan sorulara cevap verir. 

 

* Özellikle bütçe, imar planı, okul/kreş kapatılması gibi konular bu toplantılarda tartışılır.

 

Okul ve Kreşlerde Veli Kurulları

 

* Her okul ve kreşte veliler kendi yönetim kurullarını seçer. Gençlik konseyleri bulunuyor. Bu kurullar bütçe, yemek menüsü, etkinlikler, personel alımı gibi konularda gerçek karar yetkisine sahiptir (belediye sadece çerçeve koyar).

 

Dijital Katılım Ağları

 

* "Borger.dk" ve belediyelerin kendi platformları üzerinden fikir önerisi, şikayet, anket doldurma çok yaygındır. Kopenhag Belediyesi’nin “Bliv Hørt” (Duylul) platformu gibi uygulamalarla vatandaşlar doğrudan proje önerisi sunabilir.

 

Vatandaş Önerisi Hakkı 

 

* Birçok belediye son dönemlerde “belediye vatandaş önerisi” sistemini uygulamaya başladı. Belirli sayıda imza toplanırsa öneri belediye meclisinde zorunlu olarak görüşülüyor.

 

Yerel Dernek ve Kulüplere Destek

 

* Danimarka dernek hayatı güçlü olan ülkelerden. Spor kulüpleri, kültür dernekleri, mahalle komiteleri belediyeden hem maddi destek alır hem de karar süreçlerinde söz hakkı vardır.

 

Gençlik Konseyleri 

 

* Birçok belediyede 7-18 yaş arası çocuklar ve gençler için kendi meclisleri vardır. Bu konseylerin kendi bütçeleri olur. Gençler bu parayı kendi projelerine harcar. 

 

İSVEÇ: EN YÜKSEK ADEM-İ MERKEZİYETÇİLİK

 

İsveç’te belediyecilik sistemi, dünyanın en gelişmiş ve en özerk yerel yönetim modellerinden biridir. Dünyanın en adem-i merkeziyetçi ülkelerinden biridir. İsveç’te “kommun” adı verilen 290 belediye bulunuyor. Bu belediyeler, merkezi devlete göre çok geniş yetki ve sorumluluklara sahiptir ve İsveç kamu harcamalarının yaklaşık yüzde 70’i belediyeler tarafından yapılıyor.

 

Belediyeler kendi şirketlerini kurabiliyor, borçlanabiliyor, yatırım yapabiliyor, AB fonlarından doğrudan yararlanabiliyor. Ortalama belediye vergisi oranı yüzde 31-34 arasındadır (merkezi hükümet vergisine ek olarak). Gelirlerin yüzde 65-70’i kendi topladıkları belediye gelir vergisinden, yüzde 20-25’i merkezi hükümetten gelen genel devlet katkısı ve denkleştirme fonu, kalanı da harç ve ücretlerden sağlıyor.

 

Belediye meclisini 4 yılda bir yapılan seçimlerde halk seçiyor. Meclis de yürütme kurulunu seçiyor ve bu kurul belediyenin hükümeti gibidir. Belediye başkanını da meclis seçiyor. Merkezi denetim çok sınırlıdır ve kentlerde bulunan valiler kesinlikle belediyelere karışamıyor.

 

Halkın belediyeye katılımı şöyle:

 

Referandum (İsteğe Bağlı)

 

* Belediye meclisi karar verirse, bağlayıcı veya danışma niteliğinde yerel referandum yapılabilir. Örnek: 2010’larda Stockholm’un batısındaki Förbifart Stockholm (büyük otoyol projesi) için danışma referandumu yapıldı.

 

Halk Girişimi Hakkı 

 

* 2011’den beri belediye sakinlerinin yüzde 5’i imza toplarsa, belediye meclisi bir konuyu gündeme almak ve tartışmak zorunda. Bazı belediyelerde bu oran yüzde 2–yüzde 10 arasında değişiyor. Bağlayıcı değil ama meclis gündemine zorunlu olarak giriyor.

 

Vatandaş Önerisi 

 

* Her belediye sakini, yaş sınırı olmaksızın (çocuklar bile kullanabilir) belediyeye yazılı öneri sunabilir. Öneri belediye meclisinde veya ilgili kurulda resmi olarak görüşülür ve yazılı cevap verilir. Çok aktif kullanılıyor.

 

Mahalle/Köy Kurulları ve Katılımcı Bütçe Deneyleri

 

* Özellikle büyük şehirlerde (Göteborg, Malmö, Stockholm’un bazı ilçeleri) mahalle düzeyinde yerel kurullar var. Buralarda da seçilmiş üyeler olur.

 

* Bazı belediyelerde, katılımcı bütçe pilotları yaptı. Yurttaşlar, belediyenin belirli bir miktar parasını neye harcayacağına doğrudan karar veriyor.

 

Dijital Katılım Araçları

 

* Çoğu belediye kendi dijital platformuna sahip. 7/24 öneri gönderme, oy verme, takip etme imkânı var.

 

Danışma Kurulları

 

* Çocuk ve gençlik konseyleri, yaşlı danışma kurulları, engelli danışma kurulları, göçmen danışma kurulları gibi yapılar. 

 

Şikayet ve Denetim Hakkı

 

* Her yurttaş belediye kararlarını veya uygulamalarını Ombudsmana veya doğrudan idare mahkemesine taşıyabilir. Belediye kararlarının çoğu temyize açıktır.

 

Yarın: Kuzey ve Doğu Suriye kenti Rakka 

 

MA / Diren Yurtsever